|
Каталог статей
Մարիաննա Տիգրանյան - «ԼՈՐԿԵ»-Ն ՈՐՊԵՍ ՀԱՅՈՑ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ՀԱՐՍԱՆԵԿԱՆ ԾԻՍԱԿԱՆ ՇՈՒՐՋՊԱՐ
Մենք հակված չենք այդ տեքստերը դիտարկել «կենցաղային»-ի շրջանակներում, քանզի քիչ հավանական է, որ նման բովանդակությամբ քրդերեն լեզվով երգվող «խաղիկները» հայերը փոխառնեին, և «կցելով» իրենց ավանդական ծիսական «Լորկե»-ին` տարածեին Ալաշկերտով, Շատախով և Վանով մեկ: Հնարավոր է, որ ոչ այնքան վաղ անցյալում Հայոց «Լորկե»-ն ունեցել է հենց այդպիսի տեքստ և կարծում ենք, որ խոսքը ոչ թե «մեկ քաղցած մարդու», այլ հասրանքավորների մասին է, որոնք եկեղեցուց վերադառնալիս, տնից-տուն անցնելով` հյուրասիրվում էին (այլապես «սոված երիտասարդի» տնե-տուն շրջելու դրդապատճառներն անհասականալի են): Հարսանքավորներին հյուրասիրելը ընդունված և տարածված սովորույթ էր. գյուղացիները, սեփական տան շեմին, մի փոքրիկ սեղան էին դնում և դռնով անցնող հյուրերին «պատիվ» տալիս (այս սովորույթը մի շարք գյուղերում առ այսօր պահպանվել է): Ենթադրում ենք, որ հենց այսպիսի հյուրասիրությունների մասին է «Լորկե»-ի ավանդական տեքստը, իսկ խնամիների «դժգոհությունը» և ճաշակած ուտեստների վերաբերյալ «գանգատը» զուտ կատակային բնույթ են կրել (հիշենք հարսանեկան կատակային «Էն դիզան» պարերգը): Ծիսական երգերին, ինչպես և պարերգերին, բնորոշ է գործողությունների, իրերի, գործող անձանց «փոխառփոխ թվարկումը», և երգի տեքսի կառուցման նման սկզբունքը գտնում ենք հայ ժողովրդի բանավոր խոսքի հնագույն շերտերում` առասպելներում, վիպական զրույցներում և, իհարկե` հեքիաթներում: Նման ծիսական երգերի և պարերգերի օրինակներ ժողովրդական երգաստեղծության մեջ քիչ չեն. «Եկեք տեսեք, ի՞նչն է կերի զինչ», «Համբարձման էրկուշաբթի», «Զինչ ու զինչ տամ լողվորչուն», «Էն դիզան, բեդ-բեդ դիզան», «Թագվորի մեր, դուս արի» ևն: Ինչպես գիտենք, յուրաքանչյուր պարերգի առանցքը կազմում է կայուն և անփոփոխ «հիմնատող կրկնակը», որին կարող է միանալ տողի համապատասխան վանկաքանակ ունեցող ցանկացած թափառիկ խաղիկ: «Հիմնատող կրկնակի» ինչպես տաղաչափական, այնպես էլ մեղեդային կառուցվածքը ձևավորված և կարծրացած բանաձև է: «Լորկե»-ի դեպքում կարելի է առանձնացնել մեղեդային երկու տիպ. մեկը բնորոշ վանեցիներին, մյուսն` ալաշկերտցիներին: Սակայն հետաքրքրական է, որ չնայած այդ տարածքային տարբերակների մեղեդային տարբերությունը, դրանց ռիթմական բանաձևերը նույնն են` վեց «պիրիխի» ոտքից բաղկացած շղթան ավարտվում է «սպոնդեյ» ոտքով.
Լուրկե, լուրկե[44] / Ալաշկերտ /
Եթե տաղաչափական և մետրառիթմական միավորներով Վանի և Ալաշկերտի «Լորկե»-ները նույնն են, այսինքն` մեկի տեքստը լիովին «հարմարվում» է մյուսի մեղեդուն, ապա պարային քայլի և պարի ընդհանուր կառուցվածքով այդ «Լորկե»-ները տարբեր են: Ալաշկերտցիները «Քոչարի», «Ադլե» և «Լորկե» շուրջպարերը գրեթե միանման են պարել[45], այսինքն` ոտքերի, ձեռքերի և մարմնի պարային շարժումների հաջորդականությունը նույն սկզբունքով են կատարել[46]: Վանեցիներն իրենց «Լորկե»-ն զգալիորեն տարբեր են պարել (տե՛ս պարերի գծապատկերը):
Վանի «Լորկե»
Պարերգի մեղեդին սերտորեն կապված է շարժման հետ` մեկը մյուսի արտացոլումն է, և քանի որ վանեցիների «Լորկե»-ի մեղեդին փոքր-ինչ այլ է, ապա պարն էլ` ուրիշ է: Այս դեպքում ավելորդ չէ շեշտել նրանց սկզբնական վերընթաց կվարտային թռիչքը, որը, կարծում ենք, վերջին դերը չի խաղացել վանեցիների «Լորկե»-ի պարային քայլերի և շարժումների «բովանդակության մեջ»: Հայի «բռնած» ցանկացած շուրջպարի գծային պատկերը կազմում է մի անկրկնելի և հրաշագեղ «վարդյակ» (Rosettes): Նման վարդյակներով լեփլեցուն է մեր հայկական զարդարվեստը. այդ զարդանախշերն անմահացել են սրբավայրերի պատերի, շիրիմաքարերի, խաչքարերի և ձեռագիր մատյանների էջերի վրա, որոնք, ի վերջո, ոճավորված հավերժության նշան են[47]: Այսպիսով, հնագույն ծիսական շուրջպար հանդիսանալով, «Լորկե»-ն պատկանել է «Հարսնիսի կատակներ» կոչված շարքին, ինչպիսին են «Թագվորի մեր, դուս արի» կամ «Էն դիզան…» պարերգերը: Իր ավանդականությամբ և բանաձևային մտածողությամբ ծիսական երաժշտությունը հայկական ժողովրդական երգաստեղծության ամենակայուն տեսակն է: Ավանդականությունը հավասարապես վերաբերում է և՛ երաժշտությանը, և՛ խոսքին, և՛ պարին: Սակայն, եթե «Լորկե»-ի մեղեդային գիծն ու պարը պահպանվել են, ապա բանաստեղծական տեքստը` ոչ. իր հնավանդ բովանդակությունը կորցնելով, պարերգը հետզհետե «հարստացել է» սիրային թափառիկ խաղիկներով, ինչն էլ, կարծում ենք, պատճառ է հանդիսացել այն իրողության, որ «Լորկե»-ն հեռացել է ծեսից: Կատակերգերը հարսանեկան հանդիսության ամենասիրված մասն են կազմել, և ժողովուրդը ավելորդ անգամ ուրախանալու ու իր թերությունների վրա ծիծաղելու առիթը երբեք բաց չի թողել: Եթե հարսանեկան գովքերի «հերոսները» հարս ու փեսան էին` «թագվորն» ու «թագուհին», ապա հարսանեկան կատակերգերի «գործող անձինք» հարսանքավորներն էին` ազաբները, քավորը, սկեսուրը` երգիծանքի և ծաղրանքի ենթարկվողները: «Լորկե»-ի դեպքում, հարսանքավորներին հյուրասիրողները (ծեսի շրջանակներում) «պաշտոնական կարգավիճակ» չունեցող մարդիկ էին`շարքային գյուղացիներ իրենց սովորական անձնանուններով: Այս իրողությունը «Լորկե»-ն մոտեցրեց կենցաղային կատակերգի տեսակի հետ և ավանդական շուրջպարը վերջնականապես դուրս մղվեց ծեսի շրջանակներից: Այնուամենայնիվ, «Լորկե»-ի բանաստեղծական տեքստի պահպանման գործում մեծ եղավ բարեկամ քուրդ ժողովրդի լեզվի դերն ու նշանակությունը. միայն քրդերեն լեզվով երգված օրինակների շնորհիվ հնարավոր եղավ վերականգնելու Հայոց ծիսական շուրջպար` «Լորկե»-ի հարսանեկան հյուրասիրությանը նվիրված ավանդական տեքստը: Հարսանքավորներին հյուրասիրելը, մերձավորի հետ «հաց կիսելը»` հնագույն ժամանակներից եկող սովորույթ էր, որը կարող էր աղերսներ ունենալ զոհաբերություն մատուցելու, պատարագ տալու, ուխտի և խոստման ծեսերի, ծիսակարգերի հետ: Հին զոհաբերությունը փոխարինեց մատաղը և Հայ եկեղեցին այն ընդունեց իբրև հոգու հաց, որը հնում կոչվել է ագապե` սիրո ճաշ: Մեր ուսումնասիրության մեջ պատահական չէ, որ հիշատակեցինք իսրայելցիներին կերակրելու` «հաց տալու» աստվածաշնչյան տողերը, երբ երկնքից թափվող լորիկներն ու մանանան փրկեցին սովի մատնված հրեա ժողովրդին: Հնարավոր է, որ հայոց «Լորկե»-ն աղերսներ է ունեցել այդ պատմության հետ և հարսանեկան պարերգի հնագույն տեքստը, կապված սեղանի` ճաշի, հացկերույթի հետ դրա ապացույցներից մեկն է: «ԼՈՐԿԵ»-Ն ՈՐՊԵՍ ՀԱՅՈՑ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ՀԱՐՍԱՆԵԿԱՆ ԾԻՍԱԿԱՆ ՇՈՒՐՋՊԱՐ Ամփոփում Հայկական հարսանեկան ծեսում առանձնահատուկ տեղ են գրավել թռչնային պարերը` «Կռնգավեն», «Ղազ-ղազ»-ը, «Հավքուն», «Կաքավ»-ը, որոնց արմատները դեռևս կենդանապաշտության ժամանակաշրջանում են և աղերսվում են նախնիների հոգու պաշտամունքի հետ: Այդպիսի շուրջպար է հանդիսացել նաև հանրահայտ «Լորկե»-ն, որն ի սկզբանե եղել է ծիսական, իսկ հետագայում, կորցնելով արմատները` դարձել կենցաղային-քնարական պարերգ: «Լորկե»-ի ծննդավայրը Վանն ու Ալաշկերտն է` այնպիսի պատմական տարածքներ, որոնք հնուց ի վեր բնակված են եղել հայերով և միայն XVIII հարյուրամյակում, պատմական իրադարձությունների բերումով, այդ վայրերում հաստատվել են թուրքերն ու քրդերը: Դա է պատճառը, որը «Լորկե»-ի որոշ նմուշներ քրդալեզու են, քանի որ պատմական Հայաստանի մի շարք շրջաններ ստիպողաբար դարձել են քրդալեզու: Պատմական իրողությունների անտեսումը թյուրիմացության առիթ է տվել քուրդ մասնագետներին (երաժշտագետներին, լեզվաբաններին) «Լորկե»-ն համարել քրդական պարերգ: Բազմաթիվ ազգագրական աղբյուրներ տեղեկացնում են այն մասին, որ թուրքերն ու քրդերը չեն ունեցել խմբակային պարերգեր և շուրջպարեր, քանզի պարը մահմեդական կրոնի կողմից չի խրախուսվել և Ալլահին ոչ հաճո զբաղմունք համարվել: Այնուամենայնիվ, հարևանների ավանդույթներն ու սովորությունները յուրացնելով, քուրդ և թուրք տղամարդիկ, ծիսական տոնակատարությունների և խնջույքների ժամանակ միանում էին հայերին և մասնակցում վերջիններիս խմբակային շուրջպարերին: «Լորկե»-ի ուսումնասիրությունը չափազանց կարևոր ենք համարում, քանզի այն համալրում է ծիսական պարերգերի, ինչպես և կատակերգերի շարքը և օգնում առավել ամբողջական պատկերացում կազմել հայոց հարսանեկան ավանդական շուրջպարերի մասին:
Բանալի բառեր. թռչնային պարեր, նախնիների պաշտամունք, ծիսական շուրջպարեր, հնագույն քաղաքակրթություններ, կենդանապաշտական խորհրդանիշներ, կրոնական հավատալիքներ, դիցաբանական պատկերացումներ, համեմատական վերլուծություն:
«ЛОРКЕ» КАК АРМЯНСКАЯ ТРАДИЦИОННАЯ СВАДЕБНАЯ ОБРЯДОВАЯ ПЕСНЯ-ПЛЯСКА Резюме Издревле в армянском свадебном обряде особое место занимали птичьи танцы: «Журавлиная», «Гусиная», «Куриная», песня-пляска «Куропатка», которые изначально являлись обрядовыми и были связаны с культом духа предков. По многим свидетельствам, такой свадебной пляской в прошлом была и знаменитая армянская «Лоркэ» (Перепёлка), впоследствии потерявшая свою обрядовость и ставшая обычной любовно-бытовой песней-пляской. Родина «Лоркэ» это Ван и Алашкерт – исконно армянские земли, на которых с древнейших времен обитали армяне и лишь в XVIII столетии эти края были заселены турками и курдами. В определенных областях исторической Армении насильственно внедрялся курдский язык, этим и объясняется тот факт, что некоторые из записанных образцов «Лоркэ» пелись на курдском (информанты – армяне). Не считаясь с историческими фактами, курдоведы (музыковеды, языковеды) впали в заблуждение и стали причислять «Лоркэ» к своим национальным пляскам. Многие этнографические источники свидетельствуют о том, что турки и курды не имели коллективных круговых плясок, так как танец в исламе, как неугодный Всевышнему, не поощрялся. Однако, переняв у своих соседей их культурные традиции и некоторые обычаи, турецкие и курдские мужчины во время сельскохозяйственных празднеств присоединялись к армянам, участвуя в их коллективных плясках. Изучение и анализ «Лоркэ» позволили восстановить ее функцию как исконно обрядовой песни-пляски, а также позволили более широко взглянуть на традиционные свадебные шуточно-обрядовые круговые танцы армян.
Ключевые слова: птичьи пляски, культ предков, обрядовые круговые песни-пляски, древнейшие цивилизации, тотемические символы, религиозные верования, мифологические представления, сравнительный анализ. [1] Лисициан С., Старинные пляски и театрализованные представления армянского народа, 1 т., Ереван, изд. «Академия», 1958, с. 245. [2] Лисициан С., նույն տեղում, էջ 331, 566: [3] Թումաճան Մ., Հայրենի երգ ու բան, 4 հ., Երևան, «Զանգակ» հրատ., 2005, N 288-289, էջ 336-338: [4] Лисициан С., Старинные пляски и театрализованные представления армянского народа, 2 т., Ереван, изд. «Академия», 1972, с. 348. [5] Տիգրանյան Մ., Թռչունների և կենդանիների տոտեմի դրսևորումները հայկական հարսանեկան ծիսական երգերում // Երիտասարդ հայ արվեստաբանների գիտ. III նստաշրջան, Երևան, 16-17/12/2008, էջ 160: [6] Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, 3 հ., Երևան, «Համալսարան» հրատ., 1977, էջ 65-67: [7] Ավելորդ չէ հիշատակել հայ հոգևոր երգարվեստի մեծագույն կոթողներ` Գր. Նարեկացու «Հաւիկ» և «Հաւուն-հաւուն» խոհաքնարական տաղերը: [8] Վարդավառին, ծաղիկները փնջելուց, պարել են միայն երիտասարդ աղջիկները` ոչ տղաները: Лисициан С., նշված աղբյուր, 2 т., էջ 340: [9] Աճառյանն իր «Հայոց անձնանունների բառարան»-ում նշում է. «Լորիկ, իգ. <հյ. լոր թռչունի անունից, ինչպես ունինք Աղաւնի, Արծուիկ, Սիրամարգ: Գործածված է ԺԳ դարում: Կենդանի է նաև այժմ» (Աճառյան Հ., Հայոց անձնանունների բառարան, Բ հ., Երևան, «Պետհամալսարան» հրատ., 1944, էջ 437): Եր. Լալայանի «Վասպուրականի ազգագրություն» բաժնում զետեղված անձնանունների բառարանում Լորիկ անունը հիշատակված չէ (Լալայան Եր., Ազգագրական հանդես, 20 գ., Թիֆլիս, 1910): [10] Ներկա աշխատանքում «Լորկե»-ն մեծատառով գրելու սկզբունքը չենք պահպանել, քանզի օգտվել ենք հրատարակված աղբյուրներից. որտեղ «լորկե»-ն փոքրատառ է: [11] Лисициан С., նշված աղբյուր, 2 т., էջ 341: [12] Լորը հավազգիների կարգի փասիանների ընտանիքի ամենափոքր թռչունն է: Մարմնի երկարությունը 16-20 սմ, քաշը` 80-145 գր: Ապրում է դաշտերում, հարթավայրերում և լեռներում: Չվող թռչուն է` տարածված է ՀայաստանոBjhlfy ւմ: Լորերը երգեցիկ թռչունների խմբին չեն դասվում, այնուամենայնիվ, նրանք ձայնեղ են (հատկապես` արուները) և բարենպաստ եղանակային պայմաններում նրանց ձայնը տարածվում է շուրջ 2-3 կմ: Եվս մի հետաքրքիր փաստ այդ թռչունի վերաբերյալ. լորը առաջին կենդանի էակն է, որը ծնվել է տիեզերքում` հատուկ տիեզերական թխսամեքենայում, 1990 թ-ին մարտի 22-ին «ԾՌՐ» ուղեծիրային կայանում: [13] Նույն հատվածը Ղուրանում ` Սուրա 2; 57: [14] Մանանան (եբրայերեն` man hu - «այս ի՞նչ է», ասորերեն` manna՜, հունար.` manna) շաքարանման նյութ է, որը արտադրում են մի քանի տեսակ բույսեր, բնական կամ արհեստական կերպով, ինչպես և միջատներից խայթվելու հետևանքով: Մանանայի առաջացման վերաբերյալ գիտնականների կարծիքները տարբեր են. մի մասը գտնում է, որ այն առաջանում է Հայաստանի տարածքում (Մուշ) աճող Ouercus Vallonea և Ouercus Persica կաղնիների տերևների, կամ Lecanora esculenta քոսի (քարաքոս, лишайник) արտադրված փոշուց: Գիտնականների մյուս մասը համարում է, որ մանանան առաջանում է աէրոֆիտ (аэрофит «aer»` օդ և «phyton»` բույս) կոչված բույսերից (Aspicilia «лишайниковая манна»), որոնք կենսագործունեությունն ապահովող անհրաժեշտ օգտակար նյութերն, ինչպես և խոնավությունը, ստանում են օդից: Աէրոֆիտների բոլոր օրգանները գտնվում են օդային միջավայրում և ոչնչով ամրացված չլինելով, այդ ուտելի շերտերն ազատ կարող են տեղափոխվել տասնյակ կիլոմետրեր: Գոյություն ունի ևս մի գիտական տեսակետ, որ մանանան Տամարիքս բույսից արտադրվող հյութն է, որը թանձրանում է Սինայ թերակղզում բնակվող որոշակի տեսակի բուսաճճվի վերամշակումից: Տեղացի բեդվիններն առ այսօր հավաքում են այդ մանանան, անվանելով այն «Mann-es-Sama»: [15] Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, 2 հ., Երևան, «Համալսարան» հրատ., 1973, էջ 297-298: [16] Այլ աղբյուրների համաձայն` մինչ Հերային հանդիպելը, Զևսն արդեն ամուսնացած է եղել Լետոյի հետ: [17] Мифы народов мира, 2 т., Москва, изд. «Советская энциклопедия», 1988, с. 51-52. [18] Сервий, Комментарий к «Энеиде» Вергилия, III, 73 (Лосев А.Ф., Мифология греков и римлян, Москва, изд. «Мысль», 1996, с. 663). [19] Схолин к Пиндару. Пифийские песни. Введение (Лосев А.Ф., Мифология греков и римлян, Москва, изд. «Мысль», 1996, с. 412). [20] Որոշ «Լորկե»-ների կրկնակում «խանըմե» կամ «ջանըմե»-ի փոխարեն երգվում է «բեդավո» կամ «բեդավե» (bedava թուրքերենից թարգմանվում է` անվճար, անհատույց, նաև` քոչվոր, թափառիկ կյանք): [21] Трессидер Дж., Словарь символов. Москва, изд. «Фаир-Пресс», 1999. [22] Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, 4 հ., Երևան, «Համալսարան» հրատ., 1979, էջ 549: [23] Ասմանգուլյան Հ.Ա., Հովհաննիսյան Մ.Ի., Անգլերեն-հայերեն բառարան, Երևան, «Հայայստան» հրատ., 2004, էջ 750: [24] Տվյալ աշխատանքում նպատակային ենք համարում ուսումնասիրել «Լորկե»-ների տեքստերն, այդ իսկ պատճառով, շրջանցել ենք այդ պարերգի զուտ գործիքային տարբերակները, քանզի մեղեդային առումով դրանք գրեթե նույն երգային «Լորկե»-ներն են. Մելիքյան Ս., Հայ ժողովրդական երգեր և պարեր, 1 հ., Երևան, 1949, N 182, էջ 145; Մելիքյան Ս., Հայ ժողովրդական երգեր և պարեր, 2 հ., Երևան, 1952, N 221, էջ 175-177; «Թալին» ժողովածու, Երևան, 1984, N 58, էջ 133-134; «Հայրենի երգեր», ժողովածու, Երևան, 2007, N 96, էջ 123: [25] Հայրենի երգեր, Երևան, «Նոր գիրք» հրատ., 2007, էջ 25-26: [26] Պարը, որպես այդպիսին, իսլամի կրոնաբանության վիճելի հարցերից է, քանզի այն չի խրախուսվում և Ալլահի համար ոչ հաճո զբաղմունք է համարվում (պորտապարի բացառությամբ, որը կինը իրավունք ունի պարելու միայն իր ամուսնու համար` ընտանիքը և ամուսնական կապերն ամրապնդելու նպատակով): Արմատական իսլամի հետնորդներ` սալաֆիտներն ու վախխաբիթները երգն ու պարն առհասարակ արգելում են, համարելով այն «hãrãm»` մեղք, որը կարող է օտար կնոջ և տղամարդու միջև անցանկալի կիրք առաջացնել: Չափավոր իսլամիստների կողմից պարը ընկալվում է որպես «hãlãl»: Հետաքրքիր են այս առումով միստիկ-սուֆիստները` իսլամի կրոնա-փիլիսոփայական ուսմունքի ասկետիկ հետնորդները, որոնք մուսուլմանական աշխարհի «ամենահաստատուն» պարողներն են. որոշակի պարային պտույտներ կատարելով մտնում են տրանսի մեջ` Ալլահին է՛լ ավելի մոտ լինելու համար: Ինչևիցե, եթե անցյալ դարի 60-ականներին գյուղական միջավայրում դեռևս կարելի էր հանդիպել տղամարդկանց խմբակային պարերի եզակի կատարումների (Աֆղանստանի պուշտունների «Աթթուն» շուրջպարը, Յեմենում փայտերով ռազմական պար` «Շաբվանի»-ն, Էմիրատներում` «Ռազֆա» շուրջպարը, երբ տղամարդիկ միմյանց ամուր բռնում են գոտկատեղից), ապա մեր օրերում այն գրեթե վերացել է (Иордан М., Кузеев Р., Червонная С., Ислам в Евразии, Москва, изд. «Прогресс-Традиция», 2001, с. 412-515; Смирнов А., Великий шейх суфизма, Москва изд. «Наука», 1993, с. 328). [27] Վասպուրականի տարածքը հնագույն ժամանակներում ամբողջապես մտել է հին Հայաստանի` Ուրարտուի մեջ: Վանը (Բիայնա, Շամիրամի քաղաք, Տոսպ, Տուշպանի ևն) հիմնադրել է Ուրարտուի Սարդուր X թագավորը (մ.թ.ա 835 թ.)` անվանելով Տուշպա: Գտնվելով Հայկական պետության երկրաչափական կենտրոնում, Վանը ճանապարհներով կապված է եղել երկրի բոլոր կարևոր շրջանների հետ (Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, 4 հ., Երևան, «Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն», 1998, էջ 747-752): [28] Ալաշկերտը հիշատակված է դեռևս մ.թ.ա 16-15 դդ. խեթական արձանագրություններում: Մինչև 17-րդ դ. գործածական է եղել Վաղարշակերտ անունը, ի պատիվ քաղաքի հիմնադիր` Հայոց Արշակունյաց թագավոր Վաղարշակի (մ.թ.ա II դ.): Ալաշկերտի տարածքում է հայտնաբերվել մ.թ.ա. VIII դ. ուրարտական սեպագիր արձանագրություններում հիշատակված Ալաշա քաղաքը, որից էլ ծնվել է Ալաշկերտ անվանումը: 18-19-րդ դարերից Ալաշկերտը աստիճանաբար սկսել են բնակեցնել քրդերն ու թուրքերը (Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, 1 հ., Երևան, «Համալսարան» հրատ., 1986, էջ 63-64): [29] Êzdi ինքնաանվանումը սերվում է Յազդինա առաջնորդի անունից (յAzdina` «Ես եմ հավատքը»): Համառորեն մերժելով իսլամը (VII դ.) եզդիները շարունակել են մնալ արևապաշտ: Յազդիզմը վերջնականորեն ձևավորվել է XIV-XV դդ. (կրոնական ուսմունքի հիմնադիրն է` շեյխ Ադի Իբն Մուսաֆիրը [1072-1162 թթ.]), որն իր մեջ ընդգրկել է զրադաշտության, հուդաիզմի, քրիստոնեության և մանիքեության տարրեր: Դարեր շարունակ եղդիներն, ինչպես և հարևան քրիստոնյա ազգերը, հալածվել են մուսուլմանների կողմից, և սարսափելին այն էր, որ Օսմանյան Թուրքիայի կառավարության կողմից կազմակերպված 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ. դարի սկզբին այլադավան ազգերի ջարդերին, օսմանների հետ հավասար, եզդիների զանգվածային բնաջնջմանը մասնակցել են իրենց արյունակից եղբայրներ` քրդերը: [30] Տ. Չիթունին (Չիթչյան, 22.4.1881, Վան), բանահավաք-ազգագրագետ, կրթություն է ստացել Երամյան բարձրագույն վարժարանում, 1910-ից հաստատվել է Կ. Պոլսում և հիմնել «Հայագիտում» հրատարակչությունը: 1919-ին հաստատվել է Փարիզում, որտեղ էլ 1960 թ. կնքել է իր մահկանացուն: [31] Մատթեոս Բ Կոնստանդնուպոլսեցին (ավազանի անունը` Սիմեոն Մարտիրոսի Իզմիրլյան, 22.2.1845, Կ. Պոլիս – 11.12.1910, Էջմիածին) հաջորդել է Մկտրիչ Ա Վանեցուն` Խրիմյան Հայրիկին: 1864-ին ձեռնադրվել է սարկավագ, 1873-ին ստացել է ծայրագույն վարդապետի աստիճան, իսկ երեք տարի անց` ձեռնադրվել եպիսկոպոս: Պայքարելով Արմ. Հայաստանում քաղաքական բարենորոգումներ անցկացնելու համար կոչվել է` Երկաթյա պատրիարք («Քրիստոնյա Հայաստան», հանրագիտարան, Երևան, «Հայկական հանրագիտարան» հրատ., 2002, էջ 694): [32] Ձայնագրությունները շարունակվեցին 1914-ին Կ. Պոլսում և Չիթունու պատմելով, նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսների երեկոները շարունակ աշխատելով, վարդապետը նրանից գրառեց նոր երգեր, որոնք հետագայում զետեղվեցին Կոմիտասի ԵԺ 14-րդ հատորում: Կոմիտաս, ԵԺ, 14 հ., Երևան, 2006, էջ 6-8: [33] Այդ տարիներին Կոմիտասի ինքնազգացողությունն աստիճանաբար վատանում էր և նրա արվեստագետ ընկերներն ու բազմաթիվ մտավորականները խիստ մտահոգված էին վարդապետի առողջական վիճակով: Չիթունին, ենթադրելով, որ Կոմիտասի կատարած ձայնագրությունները հավանաբար կկորչեն, իր իմացած երգերը երգում է նաև Թումաճանին: [34] Չիթունու կատարմամբ երգերը (70 նմուշ) զետեղված են Թումաճանի «Հայրենի երգ ու բան» IV հատորի` Վան-Վասպուրական շրջանը ներկայացնող II-րդ մասում (Թումաճան Մ., Հայրենի երգ ու բան, 4 հ., Երևան, «Զանգակ» հրատ., 2005): [35] Թումաճան Մ., Հայրենի երգ ու բան, 4 հ., Երևան, «Զանգակ-97», 2005, N 250, էջ 297-299: [36] Лисициан С., նշված աղբյուր, 1 т., էջ 433: [37] Лисициан С., նշված աղբյուր, 1 т., էջ 590: [38] Մալխասեանց Ս., Հայերէն Բացատրական Բառարան, 3 հ., Երևան, «Հայպետհրատ», 1944, էջ 85: [39] Cemila Celil, Kilamed cimeta kъrda (Курдские народные песни), Москва, изд. «Музыка», 1965, N 86. [40] Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, 2 հ., Երևան, «Համալսարան» հրատ., 1973, էջ 298: [41] Лисициан С., նշված աղբյուր, 1 т., էջ 433: [42] Лисициан С., նշված աղբյուր, 2 т., N 109, էջ 485-486: Ձայնագրությունը կատարել է Մուշեղ Աղայանը, 1930-ական թ. սկզբին: Ինֆորմանտն է Մովսես Տեր-Հովհաննիսյանը (ծագումով վանեցի): [43] Թարգմանությունը մերն է: Քրդերեն բնագիրը տե՛ս. նշված աղբյուրում, էջ 482-486: [44] Այս օրինակը կատարել է 14-ամյա Մհեր Նավոյանը, որը տատիկից է սովորել, նախն.` Ալաշկերտ (ԵՊԿ-ի ֆոլկ. ձայնադարանի արխիվ, Երևան, Կաբինետ, 1982, N 2): [45] Սրբուհի Լիսիցիանը, դեռևս 30-ականներին, պարային շարժումների գրառման մի ամբողջ համակարգ էր մշակել, վերնագրելով` «Запись движения»: Հետագայում այդ սկզբունքը (кинетография) կիրառեց իր դաշտային հավաքչական աշխատանքներում` գիտական ճշգրտությամբ արձանագրելով հայկական ժողովրդական պարերը և տալով նաև դրանց գծապատկերը: [46] Лисициан С., նշված աղբյուր, 1 т.., էջ 431-436: [47] Առանձնահատուկ ուշադրություն դարձնելով «վարդյակներին», Ս. Լիսիցիանն իր ֆունդամենտալ այդ աշխատության առաջին հատորի տիտղոսաթերթին պատկերել է հենց «Լորկե»-ի պարային գծապատկերը: ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ Ասմանգուլյան Հ.Ա., Հովհաննիսյան Մ.Ի., Անգլերեն-հայերեն բառարան, Երևան, «Հայայստան» հրատ., 2004: Աստուածաշունչ: Աճառյան Հ., Հայոց անձնանունների բառարան, Բ հ., Երևան, «Պետհամալսարան» հրատ., 1944 Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, 2 հ., Երևան, «Համալսարան» հրատ., 1973: Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, 3 հ., Երևան, «Համալսարան» հրատ., 1977: Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, 4 հ., Երևան, «Համալսարան» հրատ., 1979: ԵՊԿ-ի ֆոլկ. ձայնադարանի արխիվ, Երևան, Կաբինետ, 1982: «Թալին» ժողովածու, Երևան, 1984: Թումաճան Մ., Հայրենի երգ ու բան, 4 հ., Երևան, «Զանգակ-97» հրատ., 2005: Լալայան Ե., Ազգագրական հանդէս, 7 և 8 գ., Թիֆլիս, 1901: Լալայան Ե., Ազգագրական հանդես, 20 գ., Թիֆլիս, 1910: Կոմիտաս, ԵԺ, 14 հ., Երևան, 2006: Հայ ազգագրություն, բանահյուսություն, 9 հ., Երևան, «Գիտություն» հրատ., 1978: Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն, 14 հ., Երևան, «Գիտություն» հրատ., 1983: Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, 1 հ., Երևան, «Համալսարան» հրատ., 1986: Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, 4 հ., Երևան, «Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն», 1998: «Հայրենի երգեր» ժողովածու, Երևան, «Նոր գիրք» հրատ., 2007: Մալխասեանց Ս., Հայերէն բացատրական բառարան, 3 հ., Երևան, «Հայպետհրատ», 1944: Մելիքյան Ս., Հայ ժողովրդական երգեր և պարեր, 1 հ., Երևան, 1949: Մելիքյան Ս., Հայ ժողովրդական երգեր և պարեր, 2 հ., Երևան, 1952: Տիգրանյան Մ., Թռչունների և կենդանիների տոտեմի դրսևորումները հակական հարսանեկան ծիսական երգերում // Երիտասարդ հայ արվեստաբանների գիտ. III նստաշրջան, Երևան, 16-17/12/2008: «Քրիստոնյա Հայաստան», հանրագիտարան, Երևան, «Հայկական հանրագիտարան» հրատ., 2002: Cemila Celil, Kilamed cimeta kъrda (Курдские народные песни), Москва, изд. «Музыка», 1965. Иордан М., Кузеев Р., Червонная С., Ислам в Евразии, Москва, изд. «Прогресс-Традиция», 2001. Лисициан С., Старинные пляски и театрализованные представления армянского народа, 1 т., Ереван, изд. «Академия», 1958. Лисициан С., Старинные пляски и театрализованные представления армянского народа, 2 т., Ереван, изд. «Академия», 1972. Лосев А.Ф., Мифология греков и римлян, Москва, изд. «Мысль», 1996. Мифы народов мира, 2 т., Москва, изд. «Советская энциклопедия», 1988. Смирнов А., Великий шейх суфизма, Москва изд. «Наука», 1993. Трессидер Дж., Словарь символов. Москва, изд. «Фаир-Пресс», 1999. Просмотров: 896
| Теги: |
|