Каталог статей

Հայկական ժողովրդական երգաստեղծության մեջ, ինչպես նաև պարարվեստում, քիչ չեն «թռչնային» վերնագրերով երգեր և պարերգեր, որոնք սերտորեն կապված են հայոց հնագույն հավատքի, ավանդությունների, հավատալիքների հետ և գալիս են դեռևս կենդանապաշտության ու  բնապաշտության ժամանակներից:  Այդպես, Ալաշկերտում տարածված էր սագի պարը` «Ղազ-ղազ», Շատախում կռունկի պարը` «Կռնգավէն», Կարինում (Էրզրում)` հավի պարը «Թավուխպար»[1], Վանում հավքի պարը` «Խավկու», Ապարանում կաքավի պարը` «Կաքավն էկավ»[2], նույն կաքավի պարը Վասպուրականում` «Կաքըվներ»[3], Թալինում` «Լաչին»-ը[4] ևն: Պարագետները համարում են, որ հայերը անցյալում ունեցել են նաև «արծվային» պարեր, քանի որ արծիվը, հազարամյակներ շարունակ, հնագույն տոտեմ-թռչուն հանդիսանալով, արտացոլվել է մանրանկարչության մեջ և զարդարվեստում, պատկերվել է զինանշանների և նշանադրոշերի վրա:

          Հայկական հարսանեկան երգերում տոտեմ կենդանիների և  թռչունների դերի և նշանակության մասին հոդվածում[5] մենք առիթ ունեցել ենք անդրադառնալու հավ-ի  խորհրդաբանությանը, մատնանշելով բառարմատի  «բնիկ հայ լինելը» և մի քանի իմաստ ունենալը` «պապ, հոր հայր, մեծ հայր, մեծ մայր, նախնիք», ինչպես և «ծայր, սկիզբ, սկզբնաւորութիւն»[6], որից և առաջացել են «հավատք», «հավերժ», «հավիտյան» բառերը[7]:

          Այս առումով ոչ պակաս հետաքրքրական է լորիկ թռչունի  դիտարկումը, որն ունի առանձնահատուկ դեր ու նշանակություն հայոց հարսանեկան ծեսում: Այս պարերգի խիստ տիպական մեղեդային դարձվածքը ենթադրել է տալիս, որ այն ի սկզբանե եղել է ծիսական, առավել ևս որ այդ մասին կան վկայություններ: «Լորկե» պարերգը անցյալում պարել են միայն հարսանիքին` «հարսին հոր տնից հանելուց» և Վարդավառին[8]: Ամենայն հավանականությամբ, «Լորկե»-ն ունեցել է հատուկ տեքստ, ինչպես  «Թագվորամեր, դո՛ւս արի», «Էն դիզան, պետ-պետ դիզան» կամ «Զնկլո»` զուտ ծիսական հարսանեկան պարերգերը: Սիրային բնույթի թափառիկ խաղիկներով այն «համեմվել է» ավելի ուշ շրջանում` հետզհետե կորցնելով իր ծիսական պատկանելիությունը: Կայուն պահպանվել է միայն հիմնատող-կրկնակը.

Լորկե, Լորկե, Լորկե, Լորկե, -

                            Խանըմե Լորկե:

 կամ

Լորկե, Լորկե, Լորկե, Լորկե, -

Ջանըմե Լորկե:              

Այն, որ Լորկե-ն հաճախ նշվել է մեծատառով, կարծում ենք, պետք է ընկալել ոչ որպես իգական անձնանուն[9], այլ որպես նախնիներին  դիմելու հարգալից ձև[10]: Այս առիթով Սրբուհի Լիսիցիանը գրում է. «Դա մատնանշում է այն, որ լորին  նվիրված ամենահնագույն տեքստերում նրան դիմել են որպես նախնիների հոգու` տիրոջ, տիրակալի, տիրուհու: Հիմնատող-կրկնարկները, որպես ժողովրդական երգերի խտացված միտք պարունակող մաս, անցյալում ունեցել են մոգական և հմայախոսական նշանակություն, իսկ ավելի ուշ` իմաստավորվել որպես աղոթք»[11]: 

          Ինչու՞ է հայկական հարսանեկան ծեսում այդքան կարևորվել այդ թռչունը: Արդյո՞ք լորը, ինչպես և հավը, ունեցել է առանձնահատուկ նշանակություն, և եթե այո` ապա ո՞րն է նրա իմաստային «ծածկագիրը»:

Լորի[12] (Coturnix) մասին հիշատակումներ կան դեռևս Հին Կտակարանում, երբ իսրայելցիները, Կարմիր ծովն անցնելով, իջևան կատարեցին Սին, այնուհետև` Կիբրոթ-Հաթթավա անապատներում, տանջանքների, սովի և զրկանքների մատնված`  բողոքեցին Աստծո դեմ (Թուոց. XXXIII, 10-17): Ահարոնը, ժողովելով իսրայելցիներին, նայեց դեպի անապատը և ահա Աստծո փառքը ամպի մեջ երևաց և նա Մովսեսին ասաց. «Իսրայելի որդիների տրտունջը լսեցի. խօսիր նորանց հետ ասելով. Իրիկուայ դէմ միս պիտի ուտէք, եւ առաւօտանց հացով պիտի կշտանաք: Եւ եղաւ իրիկունը, որ լորամարգիներ ելան եւ բանակը ծածկեցին…» (Ելից. XVI, 10-14)[13]: Երբ հազարավոր լորամարգեր երկնքից թափվեցին և ժողովուրդը կշտացավ, հաջորդ առավոտյան Աստված ուղարկեց երկնային քաղցրահամ հաց` մանանա[14], որը, բացի շաբաթ օրերից, 40 տարի շարունակ, ամեն առավոտ, ցողի պես պատում էր երկիրը:             

Հր. Աճառյանը «լոր» բառարմատի ծագումը «բնիկ հայերեն» է համարում և «լորամարգ» ձևը նույն նշանակությունն է կրում[15]: Հունաստանում լորը մայրության և  մայրական սիրո խորհրդանիշ է համարվում, որովհետև  սերտորեն կապված է Զևսի սիրուհի[16]` Լետոյի անվան հետ: Հերան հալածում էր այդ տիտանուհուն (հռոմ.` Լատոնա, սլավոն.` Լադա), արգելելով Երկիր-հողին ընդունել հղի Լետոյին[17]: Զևսը վերջինիս դարձնում է լոր, որն ապաստան գտնելով Դելոս կղզում, ծննդաբերում է իր  երկվորյակներին` Արտեմիսին և Ապոլլոնին[18]: Այլ աղբյուրների համաձայն Զևսն ինքն է դարձել   լոր   և  տիրացել   Լետոյին[19]:  Դելոս  կղզին  անվանում  են  «Լորերի  կղզի»,  իսկ

Արտեմիս աստվածուհուն, ինչպես և նրա մայր Լետոյին` լորերի հովանավորը:

          Չինական խորհրդաբանության մեջ լորը իմաստավորում է ռազմական քաջություն և արիություն: Միջին Ասիայում` Ուզբեկստանում, Թուրքմենստանում, Ղրղզստանում, տարածված էր «Լորերի թռչնակռիվ» կոչվող մարզաձևը, այդ իսկ պատճառով բազմացնում էին լորեր և պահում հատուկ վանդակներում` լորանոցներում: Բուխարայում լորը համարվել է ազգային թռչուն և անվանվել է բեդանա[20]: Ինչպես իրավացիորեն նշում է Ջեկ Թրեսիդդերը` «լորը Արևելքի մշակութային ծածկագիրն է»[21]:

          Հին աշխարհի գրավոր արձանագրություններում լոր-ն ունեցել է առանձնա-հատուկ նշանակություն: Հին եգիպտական գրերի միաբաղաձայն համակարգում լոր հիերոգլիֆը արտաբերում էր –v– և –w– հնչյունները: Մ.թ.ա 4-3 հազ. շումերական արձանագրություններում լոր նշանակությամբ սեպագիրը կարդացվում էր šen – šen – bal` շեն-շեն-բալ.

որտեղ šen-ը իմաստավորում էր` ճիշտ, առաջ, շիտակ, աջ, իսկ bal-ը` թարս, ետ, ձախ: Այսպիսով` հին շումերները, «լոր»-ն անվանելով šen – šen – bal` նկատի են ունեցել «շիտակ-շիտակ-թարս» կամ «աջ, աջ, ձախ» շարժումը: Աքքադերենում urballu բառն ունեցել է երկու իմաստ` «լոր» և «քայլ»:

Այսպիսով շումերների և աքքադացիների մոտ «լոր»-ն իմաստավորվել է «երկու շիտակ, մեկ թարս» շարժումով, ճիշտ այնպես, ինչպես հայերը, տասնյակ դարեր շարունակ, պարել են «Լորկե»-ն` «երկու աջ, մեկ ձախ», կամ «երկու առաջ, մեկ ետ» քայլերով:

Աճառյանը «քայլ» արմատը ստուգաբանելով, մի շարք զուգահեռներ է անցկացնում (սանսկր. kal «երթալ», լատ. celer «վազք», պարսկ. kãm «քայլ» ևն)[22]: Արդյո՞ք կարելի է ենթադրել, որ արդի անգլերենում «quail» (լոր) բառն աղերսվում է հայերեն «քայլ»-ի հետ[23]:

Այն, որ լոր-ը հատուկ դրսևորում է ունեցել հատկապես հարսանեկան ծեսում, վկայություն է այն իրողության, որ մեր նախնիները շատ կարևորել են այդ թռչնի դերը, և ինչպես հավ-ը` լոր-ը նույնպես հանդիսացել է տոտեմ թռչուն: «Լորկե»-ն որպես պարերգ, տարածված և սիրված է եղել հատկապես Ալաշկերտում և Վասպուրականում, մասնավորապես` Վանում: Այդ են վկայում ինչպես Ս. Լիսիցիանի ազգային պարերի գիտակ ինֆորմանտներից ստացած տեղեկություններն, այնպես էլ մեր կատարած ուսումնասիրություններն ու հավաքած երաժշտական նյութը[24]: Ցանկացած պարերգ, հատկապես` ծիսական, ունեցել է վաղուց ի վեր ձևավորված հստակ կառուցվածք` տիպական մեղեդի և ստույգ մետրառիթմիկ պատկեր, որոնք կազմավորվել և հղկվել են դարերի ընթացքում: Ծեսի ներսում գոյացած ցանկացած «մեղեդի»` կարծրատիպ դարձվածք է: Ժողովրդական երգաստեղծության այլ ժանրերի համեմատ ծիսական երաժշտությունը առավել դժվար է ենթարկվում  արտաքին ազդեցությունների: Նման «արտաքին ազդեցության» դրսևորումներից է լեզուն (քրդերենը, թուրքերենը), որն, ի տարբերություն երաժշտական մտածողության`  ավելի դյուրին է փոփոխության ենթարկվել: Եթե հայը, նվաճողների ճնշման հետևանքով ստիպված է եղել երգել քրդերեն կամ թուրքերեն, ապա նա փոխառել է միայն լեզուն, բայց ո՛չ երաժշտական մտածողությունը: Ս. Լիսիցիանի ինֆորմանտներից ձայնագրված «Լորկե»-ների  տեքստերը քրդերեն են: Այս հանգամանքը  առիթ է տվել քուրդ երաժշտագետներին և լեզվաբաններին «Լորկե»-ն համարել իրենց ազգային պարերից մեկը: Նրանք, հաշվի չառնելով պատմական իրողությունները` անհաջող փորձեր են կատարել «Լորկե»-ին վերագրել քրդական ծագում: Տպավորությունն այնպիսին է, որ ցանկացած քրդերեն երգած երգ  ինքնաբերաբար «դառնում է» քրդական: Անտեսելով այն հանգամանքը, որ տվյալ ինֆորմանտներն ազգությամբ հայ են, հայկական ազգային մշակույթի` երգ ու պարի կրողներ, քուրդ գիտնականների միակ հիմնարար և բավարար  փաստարկը` քրդերենով երգված տեքստն է:

 Այսպես, Կոմիտասի, Մ. Թումաճանի, Ս. Մելիքյանի ձայնագրություններում քիչ չեն քրդերեն և թուրքերեն երգած երգեր և պարերգեր, և դա բնական է այդ ժողովուրդների տասնյակ տարիներ կողք-կողքի ապրելու պայմաններում: Հայ և քուրդ բնակչության սերտ շփումները սկսվեցին 18-րդ դարից, երբ Վասպուրական և Տարոն աշխարհներն անցան քուրդ դարաբեյական իշխանապետությունների հսկողության տակ: Ելնելով այն հանգամանքից, որ հարևանությամբ շատ քրդեր և թուրքեր էին ապրում, հայերը լավ տիրապետում էին և՛ քրդերենի, և՛ թուրքերենի: Այս առիթով Հայրիկ Մուրադյանը նշում է. «Հայ որոշ գուսաններ հորինում էին թե՛ հայերեն, թե՛ քրդերեն երգեր: Քրդերեն էին ստեղծագործում հատկապես Վասպուրականի, Տարոնի, հարավային շրջանների ու Տիգրանակերտի քրդախոս հայերը, բայց նաև` Սղերդի, Սասնա, Խոշաբի, Աղբակի, Մոկսի, Տարոնի ոչ քրդախոս հայերը: Մոկացի գուսան Գարեգինը (ապրել է XIX դ. սկզբերում) բազմաթիվ քրդերեն երգեր է հորինել, ...[նրա] երգերը մտել են քրդական ժողովրդական երգերի գանձարանը, քանի որ դրանք քրդերեն են եղել»[25]:

           Սակայն չմոռանանք, որ խոսքը քրդերի` մահմեդականություն ընդունած եզդիների մասին է, իսկ մուսուլմանական աշխարհի վերաբերմունքը պարի նկատմամբ խիստ հակասական էր[26]:

Մենք բոլորովին չենք ժխտում այն իրողությունը, որ «Լորկե»-ն տարածված և սիրված է եղել որքան հայկական, այնքան էլ քրդական միջավայրում: Սակայն խոսքն այնպիսի պատմական տարածքների մասին է, ինչպիսիք են Վանն[27] ու Ալաշկերտը[28]` ազգային խորը ավանդույթներ ունեցող օջախների, որոնք դարեր շարունակ  բնակեցված են եղել հայերով: Ավելին, վանեցիները պատմում էին, որ թուրք և քուրդ մուսուլման  տղամարդիկ իրենց միջավայրում խմբակային պարեր առհասարակ չէին պարում, ինչպես նաև չէին պարում ասորիներն ու եզդիները[29]: Սակայն, հայերի մեջ ապրելով, յուրացնելով նրանց մշակույթն ու բարքերը, քրդերն ու թուրքերը տոնախմբությունների և զվարճանքների ժամանակ միանում էին հայերին և խմբովի պարում:

Հնարավոր ամբողջությամբ հավաքելով և ուսումնասիրելով «Լորկե»-ների ինչպես հրատարակված, այնպես էլ անտիպ օրինակները, փորձենք պարզաբանել, վերլուծել և հասկանալ, թե ի՞նչ կարևոր դեր ու նշանակություն է ունեցել այդ պարը Հայոց ավանդական հարսանեկան ծիսակարգում: Մեր ձեռքի տակ եղած ամենավաղ գրառումներից է Տիգրան Չիթունուց[30] ձայնագրված կոմիտասյան «Լորկե»-ն: Էջմիածնում, 1908 թ. սեպտեմբերին, երբ պիտի տեղի ունենար Ամենայն Հայոց կաթողիկոս` Մատթեոս Բ Կոնստանդնուպոլսեցու[31] օծման արարողությունը, Կոմիտասը հանդիպում է Չիթունուն և երկու երեկոյի ընթացքում գրի է առնում շուրջ «մեկ հիսնյակ» երգ, որոնք, ըստ Չիթունու, ընտրված են եղել «Սպարկերտի, Կարկառի, շրջակա գավառներու և Վանա կույս միջավայրեն ու գրեթե բնավ չլսված երգեր են»[32]:

          Տարիներ անց, Փարիզում (1922-23 թթ.), Չիթունին այդ նույն երգերը երգել է Միհրան Թումաճանին[33]: Վերջինս, ջանասիրաբար հավաքելով ու դասակարգելով այդ ձայնագրությունները, միտք էր փայփայել նման արժեքավոր և ծավալուն հավաքածուն առանձին գրքով հրապարակելու[34]: Չիթունուց գրառած «Լորկե»-ի տարբերակը[35],  մեղեդու կառուցման և զարգացման սկզբունքով` ավանդական Վանա «Լորկե» է, որն այդքան սիրված և տարածված է եղել Վասպուրական աշխարհում:

Քուրդ գիտնականները, «Լորկե»-ն ներկայացնելով որպես քրդական ազգային պար, և փորձելով բացատրել պարերգի իմաստն ու նշանակությունը լորկե բառի մի շարք իրարամերժ «ստուգաբանումներ» են տալիս.

[36]:

          Քրդագետ Հաջիէ Ջընդին, ծնունդով ալաշկերտցի` Արշակ Սարգսյանի երգած «Լորկե»-ի հիմնատող-կրկնակը.

Нǝвир лйулкǝ, hǝвир лйулкǝ,

Ханме лйулкǝ!

թարգմանում է`

Катай тесто, катай тесто,

Госпожа Л’ÿл’кÿ![37]   

անտեսելով «հավիր» բառի հայերեն նշանակությունը. «Հաւիր, հաւել, հաւեցի, հաւ` սկիզբն անել, սկսել, սկզբնաւորել»[38]:

          Երաժշտագետ Ջամիլա Ջալիլը քրդական ժողովրդական երգերի  իր ժողովածուն[39] կազմելիս «Լորկե-լորկե»-ն (Lürke-Lürke) վերնագրել է «Баю-бай» և դասել օրորների շարքին.

Баю, баю, баю, баю, Ханум, песню спой,

Я очарован твоими мелкими косами, Порсор, песню спой.

Принеси нож и разрежь сыр,

Я очарован твоими мелкими косами,

Я вошел в дом Алиé Калé,

Он угостил меня жареным мясом;

Я вошел в дом Хамидé Дысо,

Он угостил меня хлебом и щавелем,

Я вошел в дом дяди Бакыра,

Он дал мне семь пудов сахара.

Ինքնին պարզ է, որ ցուցադրված երգի բովանդակությունը օրորի, և առհասարակ երեխային քնեցնելու հետ ոչ մի կապ չունի: Եթե նույնիսկ ենթադրենք, որ ժողովածուն կազմող հեղինակի «շփոթմունքի» պատճառը  կարող էր հանդիսանալ երգասացի ոչ թե «լորիկ», այլ «լուրիկ» (օրոր, նանի) արտաբերման ձևը, ապա դա էլ  հասկանալի չէ, քանզի քրդերեն «լուր» բառը փոխառնված է հայերենի «լոր» ձևից, և քրդերենում այն նույն իմաստն է կրում, ինչը և մեզանում` «թռչուն, լորամարգ»[40]:

          Ս. Լիսիցիանը նշում է, որ քրդական միջավայրում  տարածված «Լորկե»-ների տեքստերի բովանդակությունը  կենցաղային բնույթ է կրում, ուր «… մի քաղցած մարդ (երգում է առաջին դեմքից), տնե-տուն շրջելով, ոչ մի կերպ չի կարողանում կշտանալ»[41]:

Լորկե-Լորկե[42]

/ Վան /

          Մենք հակված չենք այդ տեքստերը դիտարկել «կենցաղային»-ի  շրջանակներում, քանզի քիչ հավանական է, որ նման բովանդակությամբ քրդերեն լեզվով երգվող «խաղիկները» հայերը փոխառնեին, և «կցելով» իրենց ավանդական ծիսական «Լորկե»-ին` տարածեին Ալաշկերտով, Շատախով և  Վանով մեկ: Հնարավոր է, որ ոչ այնքան վաղ անցյալում Հայոց «Լորկե»-ն ունեցել է հենց այդպիսի տեքստ և կարծում ենք, որ խոսքը ոչ թե «մեկ քաղցած մարդու», այլ հասրանքավորների մասին է, որոնք եկեղեցուց վերադառնալիս, տնից-տուն անցնելով` հյուրասիրվում էին (այլապես «սոված երիտասարդի» տնե-տուն շրջելու դրդապատճառներն անհասականալի են): Հարսանքավորներին հյուրասիրելը ընդունված և տարածված սովորույթ էր. գյուղացիները, սեփական տան շեմին, մի փոքրիկ սեղան էին դնում և դռնով անցնող հյուրերին «պատիվ» տալիս (այս սովորույթը մի շարք գյուղերում առ այսօր պահպանվել է): Ենթադրում ենք, որ հենց այսպիսի հյուրասիրությունների մասին է «Լորկե»-ի ավանդական տեքստը, իսկ խնամիների «դժգոհությունը» և ճաշակած ուտեստների վերաբերյալ «գանգատը» զուտ կատակային բնույթ են կրել (հիշենք հարսանեկան կատակային «Էն դիզան» պարերգը):

Ծիսական երգերին, ինչպես և պարերգերին, բնորոշ է գործողությունների, իրերի, գործող անձանց «փոխառփոխ թվարկումը», և երգի տեքսի կառուցման նման սկզբունքը գտնում ենք հայ ժողովրդի բանավոր խոսքի հնագույն շերտերում` առասպելներում, վիպական զրույցներում և, իհարկե` հեքիաթներում: Նման ծիսական երգերի և պարերգերի օրինակներ ժողովրդական  երգաստեղծության մեջ քիչ չեն. «Եկեք տեսեք, ի՞նչն է կերի զինչ», «Համբարձման էրկուշաբթի», «Զինչ ու զինչ տամ լողվորչուն», «Էն դիզան, բեդ-բեդ դիզան», «Թագվորի մեր, դուս արի» ևն:

          Ինչպես գիտենք, յուրաքանչյուր պարերգի առանցքը կազմում է կայուն և անփոփոխ «հիմնատող կրկնակը», որին կարող է միանալ տողի համապատասխան վանկաքանակ ունեցող ցանկացած թափառիկ խաղիկ: «Հիմնատող կրկնակի» ինչպես տաղաչափական, այնպես էլ մեղեդային կառուցվածքը ձևավորված և կարծրացած բանաձև է: «Լորկե»-ի դեպքում կարելի է առանձնացնել մեղեդային երկու տիպ. մեկը բնորոշ վանեցիներին, մյուսն` ալաշկերտցիներին: Սակայն հետաքրքրական է, որ չնայած այդ տարածքային տարբերակների մեղեդային տարբերությունը, դրանց ռիթմական բանաձևերը նույնն են` վեց «պիրիխի» ոտքից բաղկացած շղթան ավարտվում է «սպոնդեյ» ոտքով.

Լուրկե, լուրկե[44]

/ Ալաշկերտ /

Եթե տաղաչափական և մետրառիթմական միավորներով Վանի և Ալաշկերտի «Լորկե»-ները նույնն են, այսինքն` մեկի տեքստը լիովին «հարմարվում» է մյուսի մեղեդուն, ապա պարային քայլի և պարի ընդհանուր կառուցվածքով այդ «Լորկե»-ները տարբեր են: Ալաշկերտցիները «Քոչարի», «Ադլե» և «Լորկե» շուրջպարերը գրեթե միանման են պարել[45], այսինքն` ոտքերի, ձեռքերի և մարմնի պարային շարժումների հաջորդականությունը  նույն սկզբունքով են կատարել[46]: Վանեցիներն իրենց «Լորկե»-ն զգալիորեն տարբեր են պարել (տե՛ս պարերի գծապատկերը):

Ալաշկերտի «Լորկե»

Վանի «Լորկե»

          Պարերգի մեղեդին սերտորեն կապված է շարժման հետ` մեկը մյուսի արտացոլումն է, և քանի որ վանեցիների «Լորկե»-ի մեղեդին փոքր-ինչ այլ է, ապա պարն էլ` ուրիշ է: Այս դեպքում ավելորդ չէ շեշտել նրանց սկզբնական վերընթաց կվարտային թռիչքը, որը, կարծում ենք, վերջին դերը չի խաղացել  վանեցիների «Լորկե»-ի պարային քայլերի և շարժումների «բովանդակության մեջ»: Հայի «բռնած» ցանկացած շուրջպարի գծային պատկերը կազմում է մի անկրկնելի և հրաշագեղ «վարդյակ» (Rosettes): Նման վարդյակներով լեփլեցուն է մեր հայկական զարդարվեստը. այդ զարդանախշերն անմահացել են սրբավայրերի պատերի,  շիրիմաքարերի, խաչքարերի և ձեռագիր մատյանների էջերի վրա, որոնք, ի վերջո, ոճավորված հավերժության նշան են[47]:

          Այսպիսով, հնագույն ծիսական շուրջպար հանդիսանալով, «Լորկե»-ն պատկանել է «Հարսնիսի կատակներ» կոչված շարքին, ինչպիսին են «Թագվորի մեր, դուս արի» կամ «Էն դիզան…» պարերգերը: Իր ավանդականությամբ և բանաձևային մտածողությամբ ծիսական երաժշտությունը հայկական ժողովրդական երգաստեղծության ամենակայուն տեսակն է: Ավանդականությունը հավասարապես վերաբերում է և՛ երաժշտությանը, և՛ խոսքին, և՛ պարին: Սակայն, եթե «Լորկե»-ի մեղեդային գիծն ու պարը պահպանվել են, ապա բանաստեղծական տեքստը` ոչ. իր հնավանդ բովանդակությունը կորցնելով, պարերգը հետզհետե «հարստացել է» սիրային թափառիկ խաղիկներով, ինչն էլ, կարծում ենք, պատճառ է հանդիսացել այն իրողության, որ «Լորկե»-ն հեռացել է ծեսից:

          Կատակերգերը հարսանեկան հանդիսության ամենասիրված մասն են կազմել, և ժողովուրդը ավելորդ անգամ ուրախանալու ու իր թերությունների վրա ծիծաղելու առիթը երբեք բաց չի թողել: Եթե հարսանեկան գովքերի «հերոսները» հարս ու փեսան էին` «թագվորն» ու «թագուհին», ապա հարսանեկան կատակերգերի «գործող անձինք» հարսանքավորներն էին` ազաբները, քավորը, սկեսուրը` երգիծանքի և ծաղրանքի ենթարկվողները: «Լորկե»-ի դեպքում, հարսանքավորներին հյուրասիրողները (ծեսի շրջանակներում) «պաշտոնական կարգավիճակ» չունեցող մարդիկ էին`շարքային գյուղացիներ իրենց սովորական անձնանուններով: Այս իրողությունը «Լորկե»-ն մոտեցրեց կենցաղային կատակերգի տեսակի հետ և ավանդական շուրջպարը վերջնականապես դուրս մղվեց ծեսի շրջանակներից:

          Այնուամենայնիվ, «Լորկե»-ի բանաստեղծական տեքստի պահպանման գործում մեծ եղավ բարեկամ քուրդ ժողովրդի լեզվի դերն ու նշանակությունը. միայն քրդերեն լեզվով երգված օրինակների շնորհիվ հնարավոր եղավ վերականգնելու Հայոց ծիսական շուրջպար` «Լորկե»-ի հարսանեկան հյուրասիրությանը նվիրված ավանդական տեքստը:

          Հարսանքավորներին հյուրասիրելը, մերձավորի հետ «հաց կիսելը»` հնագույն ժամանակներից եկող սովորույթ էր, որը կարող էր աղերսներ ունենալ զոհաբերություն մատուցելու, պատարագ տալու, ուխտի և խոստման ծեսերի, ծիսակարգերի հետ: Հին զոհաբերությունը փոխարինեց մատաղը և Հայ եկեղեցին այն ընդունեց իբրև հոգու հաց, որը հնում կոչվել է ագապե` սիրո ճաշ: Մեր ուսումնասիրության մեջ պատահական չէ, որ հիշատակեցինք իսրայելցիներին կերակրելու` «հաց տալու» աստվածաշնչյան տողերը, երբ երկնքից թափվող լորիկներն ու մանանան փրկեցին սովի մատնված հրեա ժողովրդին: Հնարավոր է, որ հայոց «Լորկե»-ն աղերսներ է ունեցել այդ պատմության հետ և հարսանեկան պարերգի հնագույն տեքստը, կապված սեղանի` ճաշի, հացկերույթի հետ դրա ապացույցներից մեկն է:               

«ԼՈՐԿԵ»-Ն ՈՐՊԵՍ ՀԱՅՈՑ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ՀԱՐՍԱՆԵԿԱՆ

ԾԻՍԱԿԱՆ  ՇՈՒՐՋՊԱՐ

Ամփոփում

          Հայկական հարսանեկան ծեսում առանձնահատուկ տեղ են գրավել թռչնային պարերը` «Կռնգավեն», «Ղազ-ղազ»-ը, «Հավքուն», «Կաքավ»-ը, որոնց արմատները դեռևս կենդանապաշտության ժամանակաշրջանում են և աղերսվում են նախնիների հոգու պաշտամունքի հետ: Այդպիսի շուրջպար է հանդիսացել նաև հանրահայտ «Լորկե»-ն, որն ի սկզբանե եղել է ծիսական, իսկ հետագայում, կորցնելով արմատները` դարձել կենցաղային-քնարական պարերգ:

          «Լորկե»-ի ծննդավայրը Վանն ու Ալաշկերտն է` այնպիսի պատմական տարածքներ, որոնք հնուց ի վեր բնակված են եղել հայերով և միայն XVIII հարյուրամյակում, պատմական իրադարձությունների բերումով, այդ վայրերում հաստատվել են թուրքերն ու քրդերը: Դա է պատճառը, որը «Լորկե»-ի որոշ նմուշներ քրդալեզու են, քանի որ պատմական Հայաստանի մի շարք շրջաններ ստիպողաբար դարձել են քրդալեզու: Պատմական իրողությունների անտեսումը թյուրիմացության առիթ է տվել քուրդ մասնագետներին (երաժշտագետներին, լեզվաբաններին) «Լորկե»-ն համարել քրդական պարերգ: Բազմաթիվ ազգագրական աղբյուրներ տեղեկացնում են այն մասին, որ թուրքերն ու քրդերը չեն ունեցել խմբակային պարերգեր և շուրջպարեր, քանզի պարը մահմեդական կրոնի կողմից չի խրախուսվել և Ալլահին ոչ հաճո զբաղմունք համարվել: Այնուամենայնիվ, հարևանների ավանդույթներն ու սովորությունները յուրացնելով, քուրդ և թուրք տղամարդիկ, ծիսական տոնակատարությունների և խնջույքների ժամանակ միանում էին հայերին և մասնակցում վերջիններիս խմբակային շուրջպարերին: «Լորկե»-ի ուսումնասիրությունը չափազանց կարևոր ենք համարում, քանզի այն համալրում է ծիսական պարերգերի, ինչպես և կատակերգերի շարքը և օգնում առավել ամբողջական պատկերացում կազմել հայոց հարսանեկան ավանդական շուրջպարերի մասին:

Բանալի բառեր. թռչնային պարեր, նախնիների պաշտամունք, ծիսական շուրջպարեր, հնագույն քաղաքակրթություններ, կենդանապաշտական խորհրդանիշներ, կրոնական հավատալիքներ, դիցաբանական պատկերացումներ, համեմատական վերլուծություն:

«ЛОРКЕ» КАК АРМЯНСКАЯ ТРАДИЦИОННАЯ СВАДЕБНАЯ

ОБРЯДОВАЯ ПЕСНЯ-ПЛЯСКА

Резюме

          Издревле в армянском свадебном обряде особое место занимали птичьи танцы: «Журавлиная», «Гусиная», «Куриная», песня-пляска «Куропатка», которые изначально являлись обрядовыми и были связаны с культом духа предков. По многим свидетельствам, такой свадебной пляской в прошлом была и знаменитая армянская «Лоркэ» (Перепёлка), впоследствии потерявшая свою обрядовость и ставшая обычной любовно-бытовой песней-пляской.

           Родина «Лоркэ» это Ван и Алашкерт – исконно армянские земли, на которых с древнейших времен обитали армяне и лишь в XVIII столетии эти края были заселены турками и курдами. В определенных областях исторической Армении насильственно внедрялся курдский язык, этим и объясняется тот факт, что некоторые из записанных образцов «Лоркэ» пелись на курдском (информанты – армяне). Не считаясь с историческими фактами, курдоведы (музыковеды, языковеды) впали в заблуждение и стали причислять «Лоркэ» к своим национальным пляскам. Многие этнографические источники свидетельствуют о том, что турки и курды не имели коллективных круговых плясок, так как танец в исламе, как неугодный Всевышнему, не поощрялся. Однако, переняв у своих соседей их культурные традиции и некоторые обычаи, турецкие и курдские мужчины во время сельскохозяйственных празднеств присоединялись к армянам, участвуя в их коллективных плясках.

          Изучение и анализ «Лоркэ» позволили восстановить ее функцию как исконно обрядовой песни-пляски, а также позволили более широко взглянуть на традиционные свадебные шуточно-обрядовые круговые танцы армян.

Ключевые слова: птичьи пляски, культ предков, обрядовые круговые песни-пляски, древнейшие цивилизации, тотемические символы, религиозные верования, мифологические представления, сравнительный анализ.